1. Wstęp

Rozwój nauki, techniki, przemiany dokonujące się w skali globalnej, regionalnej i lokalnej sprawiają, że człowiek musi stale się rozwijać, poszerzać swoją wiedzę, umiejętności, zdobywać nowe kwalifikacje. W obliczu zmieniającego się życia i warunków pracy człowieka, niezbędne jest dostosowanie się do tych zmian poprzez odpowiednią edukację, wykształcenie i doskonalenie swoich umiejętności. Sprostanie tym wyzwaniom cywilizacji możliwe jest dzięki obecności kształcenia ustawicznego i wzrastającemu poziomowi edukacji. Idea kształcenia ustawicznego i inwestowanie w siebie, w swój rozwój ma w dzisiejszych czasach ogromne znaczenie, a przekłada się to również na wzrost i rozwój postępu społecznego i gospodarczego. Szeroka oferta szkolnictwa (zwłaszcza wyższego) daje ogromne możliwości. Sprawia, że kształcenie ustawiczne jest powszechne, dostępne i dostosowane do wymagań i możliwości jednostek.

Dziś nie można nauczyć się „raz na zawsze", czy „raz na całe życie". Najlepszą inwestycją współczesnego człowieka jest więc edukacja ustawiczna. Nie ogranicza się ona wyłącznie do szkoły obligatoryjnej. Dzieci, młodzież i dorośli w coraz szerszym zakresie „uczą się", czy „mogą uczyć się" poza ramami obligatoryjnego kształcenia intencjonalnego. Bez wątpienia istotnym jest fakt, iż o poziomie życia ludzi decyduje ogólny poziom intelektualny społeczeństwa. Dlatego kształcenie ustawiczne powinno być niezbędnym warunkiem i elementem życia każdego człowieka.

2. Pojęcie kształcenia ustawicznego

Literatura socjologiczna, pedagogiczna i inne dla określenia omawianego zjawiska oświatowego podaje wiele synonimów tj. kształcenie permanentne, ustawiczne, ciągłe, nieustające, kształcenie dalsze oraz edukacja lub oświata permanentna itd. Używane są one dla oznaczenia wielu pojęć, obejmujących różne kompleksy zjawisk i zagadnień oświatowych. Zdaniem T. Sosnowskiego „kształcenie ustawiczne jest to kształcenie poszkolne, trwające od ukończenia szkoły aż do końca aktywności zawodowej, a nawet do końca życia (teza kierunkowa - nigdy nie jest za późno na naukę). Natomiast kształcenie permanentne rozumie on, jako kształcenie całożyciowe, trwające od chwili narodzenia się człowieka aż do jego śmierci (teza kierunkowa - nigdy nie jest za wcześnie i nigdy nie jest za późno na naukę)."¹

Zgodnie z inną definicją - kształcenie ustawiczne to ogół zorganizowanych procesów oświatowo-wychowawczych różnych treści, form i metod działania, poziomu, stanowiących przedłużenie lub zastępujących kształcenie w różnych typach szkół tj. podstawowych, zasadniczych, średnich i wyższych. Dzięki nim dorośli wzbogacają swoją wiedzę, rozwijają zdolności, podnoszą poziom kwalifikacji zawodowych, co powoduje zmiany w ich postawach społeczno-zawodowych.² Proces kształcenia ustawicznego zmierza do wszechstronnego rozwoju osobowości, kształtowania określonych uzdolnień, zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej człowieka.³

Niektórzy definiują kształcenie ustawiczne jako koncepcję edukacyjną, drudzy sprowadzają jego treść do procesu uczenia się, inni do zasady określającej trwanie edukacji człowieka.⁴ T. Aleksander twierdzi, że „kształcenie ustawiczne stanowi jednocześnie ideę, proces i zasadę. Jest ideą wymagającą realizacji przez całe życie w sposób ustawiczny, bez przerwy. (...) Oznacza ono stan uczenia się, który trwa od narodzin człowieka do kresu jego istnienia, proces dynamiczny, nieprzerwany. Idea kształcenia ustawicznego przeczy zamiarowi zamykania go w jednym tylko lub w kilku okresach życia.⁵

Idea kształcenia ustawicznego nie należy do myśli wyłącznie nowych. Rozważania na temat tego kształcenia pojawiły się już w starożytności, u takich myślicieli jak: Konfucjusz, Hipokrates, Sokrates i Platon. Natomiast w czasach nowożytnych koncepcję kształcenia stworzył Jan Amos Komeński, który uważał, że dla człowieka każdy wiek jest szkołą. Na uwagę zasługują również filozofowie oświecenia - J. J. Rousseau i J. A. Condorcet. W Polsce idea kształcenia ustawicznego podnoszona była również przez Szymona Marycjusza, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, a także przez członków Komisji Edukacji Narodowej, m.in.: Grzegorza Piramowicza, Antoniego Popławskiego, Adolfa Kamieńskiego i innych. Wiek dwudziesty to etap tworzenia się właściwego, dynamicznego i racjonalnego kształcenia ustawicznego. Za pierwszego twórcę tego kształcenia uznaje się Basila Yeaxleea (autora „Lifelong education"). Nieco później koncepcję kształcenia ustawicznego stworzył Richard Livingstone („Oświata przyszłości"). W Polsce do tworzenia teoretycznych podstaw kształcenia przyczynili się Bogdan Suchodolski, Ryszard Wroczyński, Józef Półturzycki, Andrzej Cieślak, Wincenty Okoń, Zofia Matulka i wielu innych. Współcześnie zainteresowanie problematyką kształcenia ustawicznego jest znaczne, a świadczą o tym m.in.: liczne konferencje, seminaria oraz publikowane prace.⁶